Adam Smith

Həyatı
Adam Smith, Şotlandiyanın Fife əyalətinin Kirkcaldy şəhərində işləyən bir gömrük nəzarət edicisinin oğulu olaraq dünyaya gəldi. Qəti doğum tarixi qeydlərdə olmasa da 5 İyun 1723də, atasının ölümündən 6 ay sonra vaftiz edilmişdir. Təxminən 4 yaşlarında bir qaraçı şəbəkəsi tərəfindən qaçırılmış, amma qısa zamanda əmisi tərəfindən qurtarılıb anasına geri təslim edilmişdir. Smith bu çətinliyi qısa müddətdə sovuşdurub anası ilə köhnə yaxınlığını qısa zamanda tutmuşdur.
On dörd yaşında Glasgow Universitetində əxlaq fəlsəfəsi mövzusunda, Francis Hutchesonun yanında təhsil almağa başlamışdır. Azadlıq, hüquq və ifadə azadlığı mövzularındakı ehtirası burada alovlanmışdır. 1740-cı ildə Oxforddakı Balliol Kollecində oxumağa başlamış lakin 1746-cı ildə məktəbi tərk edib Oxfordun imtiyaz yoxlaması mövzusunda tənqidçilik etməyə başlamışdır. 1748-ci ildə Edinburghda Lord Kamesin qoruması altında cəmiyyət konfransları vermiş, danışma sənəti və belles-lettres mövzularına toxunmuşdur. Sonraları "sərvət rəhbərliyi" mövzusunu ələ almış və bu dövrdə, yəni iyirmili yaşlarının sonlarına doğru, daha sonra 'Inquiry into the Nautre and Causes of the Wealth of Nations' adlı kitabında dünyaya açıqlayacağı "təbii azadlığın açıq və sadə sistemi" mövzusuna əl atmışdır. 1750 ili ətraflarında irəlidə çox yaxın yoldaş olacağı David Hume ilə tanış olmuşdur. Şotlandiya Renesansında ortaya çıxışında əhəmiyyətli rol oynayan digər dostları ilə Edinburgh The Poker Klubunun iştirakçısı olmuşdur.
Smithin xristian olan atası dininə çox bağlı idi və Şotland Kilsəsinin mülayim qanadına üzv idi. Smithin İngiltərəyə gedişinin arxasındakı səbəbin İngiltərə Kilsəsində karyera etmək istəməsi olduğu soylansa da bu mövzu haqqında qəti bir sübut yoxdur və əksinə Smithin Şotlandiyaya deizm tərəfdaşı olaraq döndüyü bilinməkdədir. Ayrıca uşaqkən atası tərəfindən göndərildiyi kilsədən qaçaraq geri dönmüşdür. Smith, fəlsəfi olaraq dinin iqtisadiyyatın qarşısında bir mane olaraq görmüş və ateizm üzərindən düşünmüşdür. Bir çox istiqamətdən Darvin ilə eyni fikirdədir. 

1751-ci ildə Smith Glasgow Universitetinin məntiq professoru, növbəti il də əxlaq fəlsəfəsi professoru olaraq təyin edilmişdir. Dərslərində etik, danışma sənəti, hüquq, siyasi iqtisadiyyat və "dövlət və gəlir" mövzularını işləmişdir. 1759da Glasgowdakı bəzi konfranslarını bir araya gətirdiyi The Theory of Moral Sentiments adlı kitabını nəşr etmişdir. Bu kitab çıxdığı dövrdə Smithin etibarının yayılmasını təmin etmişdir. Kitabın ana mövzusu insan əlaqələrinin verici və alıcılar (yəni fərd və cəmiyyətin digər üzvləri) arasındakı simpatiyaya və anlayışa nə qədər bağlı olduğu üzərinə idi. Lord Monboddonun 14 il sonra nümayiş olunan Of the Origin and Progress of Language kitabındakı detallı araşdırmasında göstərildiyi üzrə, Smithin bu ilk kitabındakı dil təkamülü analizi səthi idi. Yenə də Smithin axıcı və razı salıcı müdafiə etmələri bəlağətli olsa da mübahisə edilməzdir. Smith şərhlərini Lord Shaftesbury və Hutcheson kimi "əxlaq duyğusu" ya da Hume kimi faydaya (en: utility) deyil, anlayışa söykəməkdədir.

Smith bu dövrdən sonra konfranslarında əxlaq nəzəriyyələrindən hüquq və iqtisadiyyat mövzularına ağırlıq verməyə başladı. Bir şagirdinin 1763 ildə konfrans qeydlərindən Edwin Cannan tərəfindən yığılıb nəşr olunan 'Lectures on Justice, Police, Revenue and Arms' adlı kitabda Adam Smithin siyasi iqtisadiyyat haqqındakı fikirlərinin inkişafı haqqında bir təəssürat əldə edilə bilər. Bu kitabın daha əhatəli bir uyğunlaşdırması 1976-cı ildə Lectures on Jurisprudence adlı Glasgow nəşri tərəfindən nümayiş olunmuşdur.

Smith ilə David Hume sayəsində tanış olan Charles Townshend, 1763 ili sonunda Smithdən ögey oğulu gənc Buccleuch Dükünə xüsusi dərs verməsini xahiş etdi. Smith, gələcək iki il boyunca tələbəsi ilə, əksəriyyətlə Fransada etdiyi səfərlər əsnasında Turgot, Jean D'Alembert, André Morellet, Helvétius, və xüsusilə işlərinə etibar etdiyi fizyokratik düşüncənin başçısı François Quesnay kimi qabaqcıl ziyalılarla tanış oldu. Kirkcaldya döndükdən sonradakı 10 ili An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (Yaradılışın Sorğulanması və Xalqların Zənginliyinin Səbəbləri) adlı, 1776da nümayiş olunan əsas əsəri üzərində işlə keçirdi. Kitab böyük əksəriyyət tərəfindən qəbul edildi və rəvacda qalaraq Smithin məşhur olmasını təmin etdi. 1778də Smith Şotlandiyada vergidən məsul bir dövlət naziri olaraq təyin edildi. 17 İyun 1790-cı ildə ağır bir xəstəlik sonrası həyatını itirdi. Bilindiyi qədəriylə gəlirinin böyük bir qisimini gizli kömək fondlarına buraxmışdır.

Smithin ədəbi vəsiyyətini yerinə yetirənlər Şotland akademik dünyasından iki köhnə yoldaşıdır: fizikaçı/kimyaçı Cozef Black və qabaqcıl alim Ceyms Hutton. Yazar arxasında bir çox qeyd və nümayiş olunmamış yazılar buraxmışdır amma nümayiş olunmağa uyğun olmayan hər şeyin məhv edilməsi üçün təlimat vermişdir. History of Astronomy adlı nümayiş olunmamış bir məqaləsini çapa uyğun hesab etmişdir və bununla birlikdə digər əsərləri Essays on Philosophical Subjects adlı kitabda 1795-ci ildə oxucuyla görüşdürülmüşdür.

Xalqların Zənginliyi 

Bu kitabın ana mövzusu iqtisadi böyümədir.

Ölümündən qısa bir müddət əvvəl Smith, az qala bütün nümayiş olunmamış yazılarını yox etmişdi. Sanıldığı qədəriylə, son illərində iki böyük tezis üzərində işləyirdi; bir dənəsi hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, digəri də elm və sənət haqqında. Ölümündən sonra, 1975də nümayiş olunan Essays on Philosophical Subjects ehtimalla ikinci tezisinin bir qisimini əhatə etməkdədir.

Xalqların Zənginliyi, iqtisadiyyat intizamın ortaya çıxmasını və eyni zamanda avtonom və sistematik hala gəlməsini təmin etdiyi üçün dövründə təsirli bir əsər idi. Qərb dünyasında, mövzusundakı nümayiş olunan ən nüfuzlu kitab olduğu deyilə bilər. 1776da bazara çıxdığında, İngiltərə və Amerikada sərbəst ticarət anlayışı yayılmaqda idi; və kitab iqtisadi müvəffəqiyyət üçün böyük külçə ehtiyatlarının əhəmiyyətli olduğunu müdafiə etdiyi nəzəriyyə ilə merkantilizme qarşı klassik bir informasiya halına gəldi. Bu dövrdə Amerikanın içində olduğu, qurtuluş döyüşü sonrasında ortaya çıxan kasıblıq və çətinlikli şərtlər, bu anlayışı yaratmışdır. Yenə də kitab bazara çıxdığı dövrdə, sərbəst ticarətin faydaları mövzusunda hər kəs razı deyildi: İngiltərə xalqı və parlamenti merkantilizme uzun müddət bağlı qalmışdır.

Xalqların Zənginliyi, eyni zamanda, fizyokratik anlayışın torpağın əhəmiyyətini vurgulayışına qarşı çıxırdı. Smith bunun yerinə iş-gücünün üstünlüyünə inanmaqda idi, və işçi sinifinin (en: division of labor) istehsalın artmasında təsirli olacağını müdafiə edirdi. Xalqlar o qədər müvəffəqiyyətli oldular ki, bu müvəffəqiyyət köhnə iqtisadi məktəblərin tərk edilməsinə gətirib çıxardı. Tomas Malthus və David Ricardo kimi iqtisadçılar Smithin bu gün klassik iqtisadiyyat olaraq bilinən nəzəriyyəsini rəfinə etməyə yönəldilər və bu zamanla müasir iqtisadiyyatın inkişafını təmin etdi. Malthus, Smithin əhali çoxluğu mövzusundakı düşüncələrini inkişaf etdirdi. Ricardo "ödənişlərin dəmir qanunu"na (en: iron law of wages), yəni əhali çoxluğunun minimum dolanışıq səviyyəsinin önününə keçəcəyinə inanırdı. Smith, bu gün daha doğru olduğuna inanılan, artan istehsalla artan ödənişlər fərziyyəsini təklif etmişdi.

Xalqların Zənginliyi 'nin ana mövzularından bir dənəsi, sərbəst bazarın hər nə qədər kompleks və nəzarətsiz görünsə də əslində sözdə bir "görünməz əl" tərəfindən doğru miqdarda və müxtəliflikdə istehsal etmək üçün istiqamətləndirildiyidir. Smith bu simvolu The Theory of Moral Sentiments adlı kitabında daha əvvəl istifadə etmiş olsa da fikri ilk olaraq Astronomiya Tarixi adlı yazısında qələmə almışdır. Məsələn, bir məhsulda istehsal əskikliyi olduğunda qiyməti artar və bu vəziyyət ortaya bir qazanc marjının çıxmasını təmin edərək başqalarını bu məhsulu çıxarmağa təşviq edər və nəhayət qıtlığa son verər. Əgər bazara çox çox istehsalçı girsə, istehsalçılar arasındakı artan rəqabət və artan anbar, yəni təklif, qiymətlərin istehsal xərcinə düşməsini təmin edərək, məhsulun "təbii qiymət"inə (ortalama bazar qiyməti) çatmasına gətirib çıxarar. Qazanc nisbəti bu ortalama bazar qiymətində sıfırlansa da mal və xidmət istehsalı üçün təşviqlər ortadan qalxmaz çünki bütün istehsal xərcləri, mal sahibinin iş-gücü də daxil, çıxarılanın qiymətinə əks olunmaqdadır. Əgər qiymətlər sıfır qazanc nisbətinin altına düşsə, istehsalçılar bazardan çəkilməyə başlarlar. Qazanc nisbətləri sıfırın üzərində olduğu müddətcə istehsalçılar bazara girməyə davam edəcək. Smith, insanların hərəkətə keçmələrini təmin edən səbəblərin, eqoist və acgöz olmalarından qaynaqlandığına inanırdı. Bunun müsbət nəticəsi olaraq da sərbəst bazardakı rəqabətin, qiymətlərin aşağıda qalmasını təmin edərək xalqın hamısına faydalı olmasını göstərirdi. Ona görə bu rəqabət eyni zamanda çox müxtəlif mal və xidmət çıxarılmasını təşviq etməkdə idi. Yenə də, işadamlarına qarşı diqqətli olunması lazım olduğunu və təkəlləşmənin səhv olduğunu müdafiə edirdi.

Smith, bütün gücüylə sənaye inkişafını maneə törədən dəbdən düşmüş dövlət məhdudlaşdırmalarına hücum edirdi. Necə ki, iqtisadi müddətcə olan çoxu hökumət müdaxiləsinin, gömrük vergiləri (en: Tariff) də daxil, səmərəsizliyə və uzun dövrdə yüksək qiymətlərə gətirib çıxardığını müdafiə edirdi. Hər şeyin mümkünlüyünə buraxılmasını müdafiə edən bu "laissez-faire" nəzəriyyəsi, irəlidəki illərdə, xüsusilə 19-cu əsrdə, hökumətin qoyduğu qanunları təsir etmişdir. (Buna baxmayaraq Smith hökumətin varlığına müxalifət deyildi; iqtisadiyyat sektorunun xaricindəki mövzularda fəaliyyət göstərməsini müdafiə edirdi. Məsələn, kasıb yetkinlər üçün cəmiyyət təhsili verilməsinin, xüsusi fabriklər üçün qazanclı olmayan təşkilati sistemlərin, ədli sistemin və daimi bir ordunun tərəfdarı idi.)

Tam Rəqabət 

Smith yaşadığı dövrün elmi inkişafınında təsiriylə iqtisadiyyatı təbiət qanunlarının varlığıyla şərhə çalışmışdır. Görünməz əl bu araşdırmaların ən əhəmiyyətlilərindəndir. Smithə görə iqtisadi həyat fərdçidir və bu fərdçilik insanların təbii quruluşundan qaynaqlanmaqdadır. Fərdi mənfəət iqtisadi həyat üçün itələyici bir gücdür. Adam ən az zəhmətlə ən çox təminə çatmağa çalışacaq, təbiəti gərəyi. Bu məqsədlə, Smith, təklif və tələb bərabərliyini avtomatik olaraq reallaşdıran qiymət mexanizmi üzərində dayanacaq. Smithə görə qiymətlər tarazlıq ünsürüdür. Smithin tarazlıq qiymət ünsürünü bazar nümunəsi ilə açıqlayaq: İstehsal azalsa qiymətlər yüksələr, çörək təklifinin azaldığını düşünün ehtiyacınız olan vahid çörəyə çatmaq üçün daha çox səy göstərəcəksiniz, bu artan səy də istər istəməz qiymətləri artıracaq. Qiymətlərin yüksəlməsi firmaları daha çox qazanc əldə edəcəklərini düşündüklərindən daha çox istehsal etmələrinə təşviq edəcək və təklif tələbə yaxınlaşdığı sırada bir tarazlığa gələcəklərdir, təklif tələbi aşdığı sırada qiymətlər düşəcək bu da firmaların istehsallarını qısmasına səbəb olacaq, beləcə heç bir müdaxilə olmadan hər şey bir tarazlığa gələcəkdir.

Tam rəqabətdə kəslər və firmalar öz mənfəətlərini maksimumlaşdırarkən eyni zamanda cəmiyyətində mənfəətinə xidmət edərlər. Nümunə olaraq, tam rəqabət mühitində qiymətlər düşər və qiymətlər düşüncə bundan istehlakçılar faydalanar. Tam rəqabət mühitində istehsalçılar və istehlakçılar arasında bir mənfəət qarşıdurması yoxdur. Tam rəqabət mühitində istehsalçılar ilə istehlakçılar istehsal və istehlak artıqlarını bərabər şəkildə paylaşarlar.

Ancaq, aşağıdakı faktorlar tam rəqabət mühitində qurulan tarazlığı poza bilər:

1 Dövlətin vergilərini artırması.

2 İstehsal faktorlarının optimumunun pozulması, bəzi mallarda nadirlik rantı yaradar(nadirlik rantı bir malın bazarda az olması və mala olan tələbin çox olmasından ötəri qiymətinin xərcindən yüksək olmasından ötəri əldə dilən qazancdır).

3 İstehsalçıların istehsal qərarlarında yanılma və istehsal qərarsızlıqları.

4 Beynəlxalq əlaqələrin qısılması və ya qopması.

5 Siyasi sabitliksizliyin artması.

Sərmayə

Smith sərmayəni əməyi artıran hər şey və əməyin daha məhsuldar işini təmin edən bir faktor olaraq təriflər. Alət, maşın, torpaq, gübrə... bir sərmayədir. Smithə görə sərmayəyə qoyulacaq bir vergi istehsalı azaldacaq beləcə həm dövlətin həm də cəmiyyətin faydasını azaldacaq.

A. Smith ilk dəfə sərmayəni ikiyə ayırar: Sabit sərmayə, dəyişən sərmayə.

a- Sabit sərmayə binalar, qeyri daşınanlar, sabit maşınlar və alətlər kimi. Bu sərmayə əldən ələ gəzmədən sahibinə bir qazanc gətirər.( sabit sərmayə, heç bir şəkildə qazanc gətirməz, yalnız dəyərini parça-parça çıxarılan əmtəələrə köçürər, bu əmtəələrin dövriyəyə girməsiylədə dəyişim dəyərləri reallaşar və beləcə sabit sərmayənin istifadə edilən qismi təkrar sərmayə sahibinə qazanc gətirmədən geri dönər.

b- Dəyişən sərmayə isə, xammal, satılıcaq mallar kimi sahibinə əl dəyişdirmədən ötəri qazanc gətirər. Necə ki pul bir mal ilə mübadilə edilmədikcə bir fayda verməz, mallarda əl dəyişdirmədikcə fayda təmin etməz. (Dəyişən sərmayə hissəsinə yalnız ödənişlər girər, xammallar vs. dəyişməyən sərmayənin dönən qisminə aiddir.)

Bir ölkənin illik xalis gəliri, illik cəmi nəticəsinə bərabərdir. Əmək ölkələrin zənginliyini yaradan təməl sərmayədir. İstehsal sərmayəyə bağlıdır. Sərmayə meydana gətirmənin ilk mərhələsi pul əldə etməkdir və bu sərmayənin meydana gəlməsidə qənaətlə mümkün olar.

A.Smithə görə qənaət gecikdirilmiş bir istehlakdır. Bu günün istehlakını sabaha buraxmaqdır. Smithə görə bir ölkənin sərmayə təcrübəsi artdıqca zənginliyi də artar.

Görünməz Əl 

Adam Smith, fərdin və cəmiyyətin yaxşılığı arasında səbəbilik qurduğu Xalqların Zənginliyi kitabında belə yazırdı: "(Hər fərd) öz mənfəəti arxasında qaçarkən, tezliklə fayda verməyə çalışacağından ötrü çox daha təsirli olaraq cəmiyyətə iştirak edər."

Buna görə, hər kəsin eqoist olduğu bir cəmiyyətdə də uyğunlaşma, şüurlu bir müdaxilə olmasa da, özbaşına meydana gələcək. Bu özlüyündənliyi təmin edən görünməz əl, bazar əlaqələridir.

Görünməz əl və bazarı təşkil edən qiymətlər səviyyəsi, qaynaqların ən məhsuldar şəkildə istifadə edilməsinə imkan təmin edər.

Smith, təbii qanunların varlığını qəbul etməkdə və iqtisad mövzusunun bu qanunları kəşf etmək olduğunu söyləməkdədir. Yəni Smith, təbii nizamın fərdi mənfəətə görə meydana gələcəyi inancındadır. bu baxımdan Smithin nəzəriyyəsi fürsətçi (oportünist) və həqiqidir (realist).

Əmək 

Fizyokratların tərsinə torpaq yerinə insan əməyini sərvətin qaynağı olaraq görər və iş bölümünün təmin etdiyi texniki imkanlarla əməyin istehsalının və dolayısilə də milli gəlirin artacağını müdafiə etmişdir.Smithin nəzəriyyəyə ən əhəmiyyətli faydası tam rəqabət altında qaynaqların optimal(en məhsuldar səviyyədə) təsirli dağılımı haqqında ilk analizi inkişaf etdirmiş və müsbət dəyər anlayışını Ricardo ilə (qazanc ilə eyni olduğu düşüncəsiylə də olsa) birlikdə istifadə etmiş olmasıdır. İş hissəsinə toplu iynə fabrikini nümunə göstərər. Bu nümunədə, gündə onlarla ifadə ediləcək ədəddə istehsal edən bir fabrikin əmək bölgüsü sayəsində istehsal sayını necə minlərə çıxardığını göstərir.

Ölkələrin sərvəti torpaqdan çox insan əməyinə bağlıdır. Əmək ölkələrin zənginliyini artıran təməl faktordur.

Əmək xüsusilə əmək bölgüsündə aktiv rol oynayar. İnkişaf etmiş ölkələrdə əməyin sərmayə təcrübəsini təmin etmədə əhəmiyyətli bir faydası olmuşdur.

Smith sərvətin qaynağının əmək olaraq müdafiə etdiyinə görə, bir ölkənin illik əməyi, bütün malları yaradan əmək cəmidir. Digər mənada, əmək üç seqment üçün də etibarlıdır.

Ödəniş

Smithə görə hər şey qiymətə bağlıdır. İstehsal miqdarı, xərclər hər şey qiymətlə əlaqədardır. Faktorların paylanması qiymətlərə görə olar. Ödəniş bir qiymətdir; əməyin bir qiymətidir. Ödənişlər, işə götürənlər ilə işçilər arasında edilən müqavilələrlə təyin olunar. Ancaq Smith, bu müqavilələrdə işə götürənlərin işçilərdən daha təzyiqli olduğuna diqqət çəkər. İşə götürənlər ödənişləri salmaq, işçilər isə yüksəltmək istər. Smithə görə ödənişlər işçinin və ailəsinin dolanışığını təmin edəcək səviyyədədir. Yüksək ödəniş işçi sayını artırar, aşağı ödəniş azaldar. Hər şeyə baxmayaraq tam rəqabət şərtlərində ödəniş minimum məvacibin altına enməz.

Əmək tələbi artdığında, qısa dövrdə əmək nadir olduğundan ödənişlər artacaq. Lakin ödənişlər ona ayrılan fondlara bağlıdır. Əmək tələbinin artması, milli gəlirin getdikcə artmasına, bu da adam başına düşən milli gəlirin yəni böyümənin olduğuna işarədir. Milli gəlir artdıqca yüksələn ödənişlər, ölkənin getdikcə zənginləşdiyini göstərən bir göstəricidir.

Bununla birlikdə Smithə görə ödəniş artımı doğumların və əhalinin artımına səbəb olacaq, bu da bir tərəfdən qazancları azaldacaq. Ayrıca ödənişlərin yüksəlməsi qiymətləri artırar. Lakin Smith bu mövzuda bir az yanılmışdır; adam başına gəlir dünyada əvvələ görə daha çox olmasına baxmayaraq əhali düşməkdədir.

Əmək bölgüsü (Division of Labor) 

A.Smithin Xalqların Zənginliyi adlı kitabında ən məşhur hissə əmək bölgüsüylə əlaqədar olan ilk hissədir. 18-ci əsrdə yazılmış olmasına baxmayaraq bu gün üçün belə çox doğru gəlməkdədir. Smith bu hissədə əmək bölgüsünün istehsalı necə artırdığını toplu iynə istehsalıyla əlaqədar bir misalla açıqlayar. Tək bir adam, edilməsi üçün on mərhələsi olan bir iynədən gündə yalnız on dənə edə bilməkdədir; lakin hər mərhələni yalnızca bir adam etsə yəni on adam işlətsək bir gündə çıxarılan iynə sayı 4800ə çıxır; amma hər biri hər mərhələni etsəydi yalnız 100 iynə çıxarılacaqdı. Bu demək olur ki, iş hissəsi iynə istehsalını 48 qat artırmışdır. Ayrıca işçinin müəyyən bir mərhələdə mütəxəssisləşməsi o texnologiyanı istifadə etmənin yeni yolları tapılaraq artırıla bilər, bu da daha sürətli istehsala səbəb olar.

Beynəlxalq baxımdan iş hissəsi, dünyanı çox geniş bir atelye halına gətirmişdir. Bu atelyedə əmək ən əlverişli yerə gedəcək, ən az zamanı tələb edən fəaliyyətləri axtaracaq. İş hissəsi istehsalı artıracağından ötəri bazarların genişləməsini və böyük bazarları zəruri edəcək.

A.Smithin əmək bölgüsünü istifadə edərək beynəlxalq iqtisada ən böyük qatqısı Mütləq Üstünlük (absulute advantage) nəzəriyyəsi olmuşdur. Bu nəzəriyyəyə görə bir ölkə hansı malı daha ucuza çıxarırsa qaynaqlarını o mala təsis etməlidir; beləcə üstün olduğu malda daha təsirli istehsal edə bilməkdədir. Bu bütün ölkələr bir-birlərinə möhtac olmaqdadır amma bu sayədə istehsal çox çox artmaqdadır.

Smith [[laissez-faire, laissez-passer]] (buraxın etsinlər, buraxın keçsinlər) qanununu mənimsəmişdir. İstehsal faktorlarının bir seqmentdən digərinə sərbəstcə keçə bilməsi lazımdır, bu keçişi təmin edən ən əhəmiyyətli faktor da qiymətdir.

Dövlət iqtisadi həyata müdaxilə etməməlidir. Dövlətin müdaxiləsi xüsusi sektorun çıxara bilmədiyi və ya edə bilmədiyi mövzularda olmalıdır; müdafiə etmə, təhlükəsizlik, ədalət kimi. Əgər dövlət çox vergi alsa, vergilər istehsalı qısacağından ötəri ölkə durğunluqla qarşı-qarşıya qala bilər. Bu müdaxilə həm iç həm də xarici iqtisadiyyat üçün etibarlıdır. Əgər dövlət vergilərlə bir malın idxalatını azaltsa bu, içəridə o malın istehsalının təkəlləşməsini artırmaqdadır. Beynəlxalq əmək bölgüsündən faydalanmaq üçün məhsulların ölkələr arasında sərbəstcə mübadilə edilməsi lazımdır.

İqtisadi həyat mal və xidmət istehsalı olduğu üçün, Smith istehsala əhəmiyyət vermişdir. İstehsalın artırılması əməyin səmərəsinə bağlıdır. Məhsuldarlıq artımı iş hissəsi, tam rəqabət, iqtisadi azadlıq, qənaət və sərmayə təcrübəsi ilə mümkündür.

A.Smithə görə pul bir mübadilə vasitəsidir. İstehsal artdıqca mübadilə ediləcək daha çox mal olacağından daha çox pula ehtiyac olacaqdır. Bir ölkənin çox pulunun olması sərvət artımı olduğunu göstərməz; çox pul olması qiymətlər ümumi səviyyəsini artırar.(?)

Bazarda çox pul olması, sərvət artımını göstərmir. Əksinə ölkədəki çox pul insanların əllərindəki pulu artıracağından ötəri, ümumiyyətlə qiymətlərdə bir artım olacaq, bir ailənin dolanışığı üçün daha çox pul lazım olacaq ancaq qiymətlərin və ödənən ödənişlərin artmasından ötəri ölkənin sərvət varlığında hər hansı bir təsirə gətirib çıxarmayacaq.

Smithə görə pulun dəyəri də o biri malların dəyəri kimi ölçülər. Dəyər əməyə bağlıdır. Malın da pulun da dəyəri ona xərclənən əməyə bağlıdır.

Bu səbəblərdən ötəri əmək mübadilə dəyərinin real ölçüsüdür. Yəni nəticə olaraq malların mübadilə edilməsi eyni zamanda əməyin mübadilə edilməsi mənasına gəlməkdədir. Əmək dəyəri özünə bərabər əmək dəyəri ilə dəyişdirəcəkdir. Bu baxımdan baxıldığında həqiqətən mübadilə edilən qızıl, gümüş, pul, deyil əməkdir. Çətinliklə əldə edilən mallar bahalı, az əmək xərclənərək çıxarılan mallar isə daha ucuz olar.

Nəzəriyyələri

Qiymət Nəzəriyyəsi 

Adam Smithə görə bir real qiymət bir də nominal qiymət vardır. Real qiymət malın əldə edilməsində edilən xərclərdir; əməyə bağlıdır; uzun dövrdə bütün mallarda real qiymət etibarlıdır yəni əməyə bağlıdır. Nominal qiymət isə qısa dövr içərisində təklif ilə tələb tarazlığının dəyişməsindən və ya bazar şərtlərinin dəyişməsindən qaynaqlanan qiymətdir.

Bazar qiyməti; malın miqdarı və bu malı ala biləcəklərin tələbi ilə meydana gəlir. Burada iki terminin ayrı-seçkiliyi edilməlidir: effektiv tələb, malı və ya xidməti ödəmə vəziyyətində olanların tələbidir. Mütləq tələbdən ayrılar; mütləq tələb, mala və ya xidmətə sahib olma arzusudur.

Bir mala olan effektiv tələb artsa o malın qiyməti yüksələcək; lakin bazar qiyməti yüksək olduğundan ötəri firmalar o malda yüksək qazanc olduğunu düşünüb bazara girəcək; bu, firma sayı artımı səbəbindən təklifi artıracaq təklif artımı effektiv tələb artımı ilə tarazlığa gələcək və qiymətlər düşəcək. Ayrıca bu hadisənin tam tərsi də söz mövzusudur.

Smith təklif və tələb tarazlığının əkinçilik və sənaye seqmentində dəyişdiyini vurğulamaqdadır. Əkinçilik seqmenti ümumiyyətlə keçən illərin qiymətlərinə görə təkliflərini təyin etməkdədir. Lakin, sənaye sektorundakı qiymət dəyişiklikləri təklifə və tələbə daha tez təsir etməkdədir.

Renta Nəzəriyyəsi

Adam Smith beş müxtəlif rentdən bəhs etməkdədir:

a-Xalis hasilat

b-Torpaqdan istehsal edə bilmək üçün torpaq sahiblərinə verilən əvəz kirayə(rent).

c-Torpaq sahiblərinin monopolist vəziyyətlərindən ötəri əldə etdikləri qazanc: Bu anlayış 2-ci anlayışla oxşarlıq göstərir.

d-Bazarlara uzaqlıq renti təsir edir: Bazarlara yaxın torpaqların kirayəsi yüksək, uzaq yerlərin aşağıdır.

e-Nadirlik renti:Nadirlik renti bir malın bazarda az amma tələbinin yüksək olmasından ötəri mala xərclənən əməyə görə qiymətinin yüksək olmasından ötəri əldə edilən qazancdır.

Dəyər Nəzəriyyəsi

A.Smithə görə bir malın iki növ dəyəri vardır. Birincisi o malın adama təmin etdiyi fayda, ikincisi o malın başqa mallarla mübadilə dəyəri.

Birinci dəyəri ümumiyyətlə adamdan adama dəyişər, adamın verdiyi dəyərə bağlıdır və cəmiyyət baxımından hesablanması çətindir.

İkinci (mübadilə) dəyəri, bu malın digər mal vahidləriylə mübadilə edilən miqdarına bərabərdir. Dəyər o malın əldə edimində xərclənən əməyə bağlı olduğuna görə, mübadilə edilən mallar deyil əməkdir. Əmək mübadilə dəyərinin ölçüsüdür.

Bəzən ən faydalı malların mübadilə dəyərləri çox az, faydası olan malların isə mübadilə dəyərləri çox ola bilər. Buna ən yaxşı nümunə su və almazdır. Suyun faydası almazın təmin etdiyi faydadan çox daha çoxdur amma almaz suya görə çox daha bahalıdır. Çünki almazın əldə edilməsində çox böyük əmək xərclənmiş və mübadilə dəyərini yüksəltmişdir. Ayrıca nadirlik rentindan da söz edə bilərik.